تعامل تمدن ایرانی با تمدن اسلامی، سازنده و دو سویه است. هنگام ظهور اسلام ایران یکی از تمدن های بزرگ و تاثیرگذار جهان بود. زمانی که اسلام چیزی جز یک دین و اعتقاد محسوب نمی شد، ایرانیان با اقبالی گسترده به این آیین، از پیشینه فرهنگ و تمدن گسترده خویش در ساخت، رشد و شکوفایی تمدن اسلامی استفاده کردند. لذا در اندک مدتی تمدنی به نام «تمدن اسلامی» شکل گرفت که در تمامی شئون زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی ملت های مسلمان برنامه داشت. به عبارت بهتر، ایرانیان به پشتوانه سابقه تمدن خویش آموزه های اسلامی را سرلوحه کار خود قرار داده به این مهم دست یازیدند. به همین جهت، تمدن اسلامی بیش از هر ملتی مدیون و وام دار تمدن ایرانی است. رشد و تکامل علوم از جمله دانش های عقلی مثل فلسفه، موسیقی، ریاضی و پزشکی و نیز سایر رشته ها همچون معماری و هنر در ایران پیش از اسلام و تاکید و تکیه فراوان تعالیم اسلامی بر آموختن علم باعث شد تمدن اسلامی به سرعت رشد نماید و به یکی از قوی ترین و شکوفاترین تمدن های بشری تبدیل گردد؛ به طوری که بیشترین نقش را در ساخت تمدن جهانی ایفا کرده است. در این راستا نقش دانشمندان ایرانی چشم گیرتر و برجسته تر از سایر اقوام است. آنان نه تنها در علوم قدیمه ای که میراث دار آن پیش از ظهور اسلام بودند، به اوج رسیدند، بلکه در علوم اسلامی نیز خوش درخشیدند؛ به گونه ای که بسیاری از مفسرین، مورخین، متکلمین و محدثین جهان اسلام، ایرانی هستند.
“تمدن اسلامی” در طول چندین قرن، در جغرافیای جهان سیطره و در جهان اسلام مرکزیت داشته است و مسلمانان و نظام اسلامی در آن توانسته بودند با ظرفیتهای مادی و معنوی خود موجب جریانات فکری و فعالیت‌های علمی و عملی متنوع بسیاری باشند.
به تعبیری، تمدن را می‌توان در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، در کنار ابعاد علمی و جلوه‌های مادی آن دید. این تعبیر بر این نکته اشارت دارد که مسلمانان در همه این ابعاد به لحاظ علمی و عملی سرآمد بوده و از همه ظرفیتهای مادی و معنوی و نیروهای انسانی که ویژگی هر تمدن غالب است، استفاده کرده‌اند. در تعبیر دیگر، تمدن به معنای رشد و شکوفایی علمی است؛ یعنی مسلمانان از جهات مختلف، اعم از تربیت دانشمندان پیشرو و متفکر در حوزه‌های مختلف دانش و علم، ساخت ابزارآلات پیشرفته، وجود زمینه و بسترهای رشد علمی و همچنین آثار و نتایج مادی علوم (معماری، بیمارستان‌سازی، دانشگاه و مدرسه‌سازی و ساخت مساجد و …) موفق و سرآمد بوده‌اند.
هر تمدنی برای بسط و پویایی به عالمان و دانشمندانی نیاز دارد تا به گسترش آن بپردازند.
تمدن ایرانی اسلامی از این اصل مستثنی نبوده و یکی از برگ برنده های تاریخی آن که به کمک توسعه علمی و تمدنی شتافته وجود دانشمندان و عالمانی است که مجاهدانه برای رشد و ارتقاء علمی تلاش کرده اند. عالمانی که ورای مرزهای جغرافیای ایران نیز خوش درخشیده اند. شیخ صدوق(ره) یکی از اندیشمندانی است که علوم اسلامی و انسانی مدیون مجاهدتهای خالصلانه اوست.
آثار شیخ صدوق متنوع در رشته های مختلف علوم انسانی و اسلامی است که در نوع خود شاهکار است. شیخ صدوق دانشمندی مخلص وجهادی بوده و برای تدوین آثار علمی خود سختی های فراوان به جان خریده است. در آثار شیخ صدوق علوم عقلی و نقلی به عنوان پایه های رشد تمدن اسلامی درکنار هم هستند.
شیخ صدوق برای جمع آوری تالیفات و آثار علمی خود با امکانات محدود آن روزگار تقریبا تمام ممالک اسلامی را گشت و اخبار اهل بیت(ع) را از محضر راویان از شیعه و اهل سنت جمع آوری کرد. صدوق با هزینه شخصی خود همه این شهرها را گشت و احادیث وعلوم اهل بیت را جمع آوری کرد.
او در این سفرها به چندین عمل جهادی و علمی پرداخت: کسب حدیث و علم، کتابت علوم و احادیث، موضوع بندی احادیث، تبلیغ، پاسخگویی به شبهات مردم، تدریس، مناظره علمی و تالیف کتاب.
از شیخ صدوق آثار علمی فراوانی بالغ بر ۲۴۵ کتاب به جا مانده که معروفت ترین آنها من لایحضره الفقیه، المقنع فی الفقه، اکمال الدین(درباره غیبت امام زمان وفلسفه آن ودلایل کتابی)، عیون اخبار الرضا(ع)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال و التوحید است.
آثارعلمی و تلاشهای شیخ صدوق در گستره تمدن اسلامی بی مانند است. او موسس یک مکتب فکری وعلمی در جهان اسلام است. میراثی که او در جمع وحراست از آن کوشیده و اکنون در تمام مراکز علمی و فرهنگی اثر گذار است. آثار او دارای تنوع شگفت انگیز در نوع خود است. ابداع و نو آوری در موضوعات آنها موج می زند. شیخ هریک از این آثار را با اقتضائات زمان خود در حل یکی از معضلات مهم عصر خود نگاشته است.آثار شیخ در موضوعات متنوع که برجای مانده است هریک از آنها امروز مفید است وهنوز دارای طراوت وسرشار ایده های راهبردی است. پاسخ به شبهات ومبارزه با افراطی گری و.. همه براساس نیازها و رسالتی است که صدوق به آنها توجه داشت و در آثار او به چشم می خورد. او در تبیین واستدلال به وجود وغیبت امام عصر(عج ) درباره مهدویت از دیدگاه امامیه ضمن تبلیغ وشبهه زدایی از مردم کتاب کمال الدین را نوشت که در نوع خود شاهکار است. روش شیخ صدوق دراین این نوع از معرفت شناسی بی مانند و ماندگار است.
شیخ صدوق در ایجاد الفت و نزدیکی با اهل سنت نیز نبوغ داشت او ضمن استفاده از دانشمندان اهل سنت همانند دیگر فقهای شیعه بین اهل سنت و ناصبی تفاوت قائل است. ضمن احترام به اهل سنت و تمجید از مشایخ سنی، ناصبی را که پدیده ای چون داعش وتکفیری های امروزی در عصر صدوق بوده اند، کافر شمرده است.
آثار او از چند جهت تاثیر گذار بوده است، روش شناسی، معرفت شناسی، جامعیت، ابداعات علمی، ساختار مندی، راهبردی ودفاع از مکتب و الهام بخشی در جهات مختلف از جمله موضوع شناسی ، زمان شناسی ، درک شرایط وموقعیت ها و…
همه این تاثیرات همچنان ادامه دارد و مستمر و پایان ناپذیر است. آثار شیخ از نظر تمدنی و تولید علم مرجع و مادر هستند .
روش شناسی شیخ صدوق در پاسخ به شبهات مهدویت یک روش برگرفته از امام است وکتابهایی با تاسی از این روش همانند کتاب منتخب الاثر آیه الله العظمی صافی و ..نوشته شده است؛ یا روش او در نوشتن کتاب علل الشرایع یا توحید که با استناد به قرآن وروایت وگاهی مستدل به براهین از اخبار تاریخی پس از شیخ تا مجلسی ودیگران بکار گرفته اند و همچنان مورد استفاده است ؛ آثار فقهی او نیز با اینکه به اقتضای زمان با استناد به اخبار اهل بیت (ع)است؛ اما از نظر بنا وبنیان وچار چوب وساختار مورد استناد بوده وخواهد بود.
در علوم دیگر مانند علم رجال و کلام و تفسیر وعلوم قرآنی شیخ صدوق آثار بدیع و روشی ثابت تا عصر حاضر دارد. کار شیخ و روش او بنیان وتاسیس ومعماری وپایه گذاری است که بناهای دیگر بر روی آن ساخته می شود و این گریزناپذیر است که گذشته تمدنی وعلمی که شیخ و شاگردانش بنا گذاشته اند به فراموشی سپرده نمی شود. چون علوم اهل بیت (ع)است و مکتب حدیثی قم، ری، بغداد و خراسان از او متاثر بوده اند. او تمام مکاتب زمان خود واساتید مطرح را دیده ومیراث فکری آنان را در لایه های آثار خود که لایه ای سترگ از تمدن اسلامی را شکل داده است. این لایه بر جسته تمدنی همیشه در معرض دید بوده وچشم نواز و اندیشه پرداز خواهد بود.
شیخ صدوق با دعای امام عصر (عج) متولد شده وتحت نظر پدری تربیت یافته است که دانشمندی پارسا وپرهیز گار واز افراد مورد توجه ائمه (ع) ویاران امام عسگری و مرتبط و مرید وعاشق ومطیع اهل بیت (ع)بود. داشتن ارتباط معنوی با اهل بیت(ع) و خدمت در راه نشر فرهنگ این خاندان برای داشتن چنین نسلی و تربیت چنین افرادی یکی از بسترهاست. فراهم بودن لقمه حلال برای داشتن نسل پاک نیز یک موضوع اساسی که خانواده ها و پدر ومادر باید توجه داشته باشند. برای مراکز علمی برنامه ریزی هدفمند برای تربیت چنین نسلی نیز یک ضرورت است. فرقی ندارد در علوم انسانی و علوم تجربی حوزه و دانشگاه به چنین نسلی برای داشتن اقتدار علمی وسرآمدی یک نیاز است که مدیران فرهنگی و مصوبان قانون کشور باید توجه داشته باشند. برای رسیدن به جامعه ای که آماده ظهور حضرت باشد به چنین دانشمندانی نیازمند هستیم. در بین دانشمندان افرادی چون صدوق بوده اند که در ایثار وجهاد نمونه بوده اند ؛ از میان دانشمندان علوم اسلامی و علوم دانشگاهی که تربیت آنها از کودکی تحت نظر معلمان متعهد انجام گرفته بود افرادی مثل شهید شهریاری، رضایی نژاد، علی محمدی، فخری زاده و سردار شهید سلیمانی را می توان نام برد که صدوق های زمانه ما هستند. مهم این است که مربیان چه در خانواده وچه در مراکز آموزشی حوزه وداشگاه خودشان مهذب باشند؛ این شرط اساسی برای تعالی یک جامعه است. در هفته معلم قراداریم که باید به این موضوع توجه داشته باشیم. توجه به تربیت نسلی که افرادی همچون صدوق، علامه امینی، علامه جعفری، علامه طباطبائی، شهید مطهری، دکتر چمران و… تربیت کند. این یک اصل اساسی و ضرورت است. ارج نهادن به این جایگاه برای تضمین سربلندی جامعه مهم است. ارتباط معنوی با اهل بیت(ع) نیز همواره باید مورد ملاحظه باشد ؛
