شیخ صدوق از طریق نگارش کتب متعدد در خصوص حج و مناسک به عنوان یک دانشمند و پژوهشگر مسلمان حق بزرگی بر گردن دانشمندان خلف خود دارد.
تالیفات وی نه تنها برای شیعه و سنی بلکه برای هر اسلام پژوهی به ویژه در خصوص حج منبعی قابل اعتنا و اعتماد است.
بی نیاز از توضیح است که حج ، عمره و زیارت قبـور پاک پیشوایان معصوم: از موضوعاتی است که بخشی از نگارش های نویسندگان دینی به آن اختصاص یافته است و مورد توجه مخاطبین قرار گرفته است.
ابوجعفر محمد بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق، از نویسندگان پرتلاش قرن چهارم هجری است. مرحوم صدوق، علاوه بر پرداختن به مسایل مرتبط با حج، عمره و زیارت در کتاب های مختلف خود، کتاب ها و رساله های مستقلی در این باره نیز به رشته تحریر در آورده است.
هر چند هیچ یک از آثار دوازده گانه ابن بابویه در حوزه حج نگاری، هم اکنون در دست نیست؛ اما شناخت این نوشته ها برای دین پژوهان بسیار نافع است .
یکی از زمینه های نگارش در میان آثار شیخ صدوق ، نگارش در موضوع حج است. شیخ صدوق در ذیحجه سال ۳۵۳ق. به حج بیت الله الحرام توفیق یافت.
پس از انجام مراسم حج، برای زیارت قبر پیامبر و ائمه بقیع: رهسپار مدینه منوره شد. وی در بحث مربوط به زیارت حضرت فاطمه به زیارت مدینه و قبور آن اشاره کرده است.
در راه بازگشت از حج، در میانۀ راه مکه به کوفه در شهر فید توقفی کرده و از ابوعلی احمدبن ابی جعفر بیهقی حدیث شنید.
خودش این حضور را در سال ۳۵۴ ق. گزارش کرده است.
در همین سفرِ بازگشت، وارد همدان شد و از مشایخ آن شهر بهره جست.
شیخ صدوق، دوازده عنوان از نوشته های خود را به موضوع حج اختصاص داده است.
بنابراین، اگر تعداد تألیفات صدوق همان سیصد عنوان باشد؛ چهار درصد از آثار وی در رابطه با حج است.
علاوه بر این کتاب های دوازده گانه، وی در کتاب ثواب الأعمال نیز، فصلی را به برشماری ثواب حج و عمره اختصاص داده و آن را باب ثواب «الحج والعمره» نام نهاده است.
وی همچنین در ادامه، فصل کوچکی را در ثواب دیدار و مصافحه با حاجی تدوین کرده و در پایان نیز با عنوان «باب نادر»، حدیثی درباره حج های بیست گانه امام سجّاد(علیه السلام) اشاره کرده است.
همچنین فصلی دیگر را در کتاب عقاب الأعمال، در عقاب کسی که حج را ترک کند، منعقد ساخته است.
در کتاب من لایحضره الفقیه، علاوه بر فصل های متفرقه ای که در آن به حج پرداخته شده در جلد دوم، کتاب الحج را نوشته و به صورت یک کتاب مفصّل فقهی به تبیین مسایل مربوط به آن پرداخته است.
شیخ صدوق حتی در مجلس نود و سوم کتاب الأمالی که آن را به بیان خلاصه ای از دین امامیه اختصاص داده است ، به حج و اهمیت آن و بیان بخشی از احکام حج پرداخته است.
وی در کتاب علل الشرایع هم در بحث علت امر به حج و مسائل مربوط به آن و پاسخ به برخی پرسش های مطرح شده در این باب، به موضوع حج پرداخته است.
در جلد دوم این کتاب، ابواب و صفحات زیادی را به حج و مسائل پیرامون آن اختصاص داده است. باب صد و چهل و دو تا دویست و بیست و دو، همه درباره ی حج و عمره است.
در کتاب معانی الأخبار هم، فصل هایی را به بیان معنای حج، حج اکبر و حج اصغر، ایام معلومات و .. پرداخته است.
شوربختانه هیچ یک از آثاری که شیخ صدوق به صورت مستقل درباره حج نگاشته، به دست ما نرسیده و در گذر زمان و حوادث روزگاران گم شده است.
اگرچه اطلاعات اندکی از این کتابها در اختیار ما است، ولی آشنایی با عناوین و محتوای این کتاب ها فوایدی دارد که برخی از آنها عبارت است از:
یکم؛ آشنایی با عناوین و محتوای این کتاب ها، هرچند به صورت اجمالی، راهنمای پژوهشگران و نویسندگان در نگارش کتاب های مناسب برای حج می باشد.
قالب هایی که صدوق در این رابطه تجربه کرده، در برخی از موارد ، تکرار نپذیرفته و هنوز قالب هایی نو برای نگارش به شمار می آید.
دوم؛ سرزمین های اسلامی در قرن چهارم هجری، یکی از مهمترین دوره های پیشرفت علمی خود را تجربه کرده است. شناخت دقیق آثار و نوشته های دانشمندان این دوره، به ویژه در فقه و حدیث، به ترسیم فضای روشنی از تمدّن اسلامی در قرن چهارم کمک خواهد کرد.
سوم؛ تاریخ هر علم و فراز و فرودهایی که به دست نخبگان و دانشمندان آن به وجود آمده، مورد مطالعه پژوهشگران آینده است. شناخت تألیفات فقهی و حدیثی شیخ صدوق، از مواردی است که به روشن شدن بخشی از تاریخ این علوم خواهد انجامید.
چهارم؛ شیخ صدوق یکی از بزرگ ترین و پرتلاش ترین دانشمندان قرن چهارم هجری است که حدود سیصد عنوان کتاب و رساله، به نگارش درآورده است.
زندگی، فعالیت های علمی و فرهنگی، آثار و تألیفات او، همچنان از زمینه هایی است که نیازمندِ شناخت پژوهشگران است.
معرفی آثار شیخ صدوق که بیشتر آنها از میان رفته است، به شناخت بیشتر و بهتر شیخ صدوق به عنوان یک دانشمند اسلامی یاری خواهد رساند.
معرفی آثار شیخ صدوق در باره حج
کتاب هایی که شیخ صدوق در رابطه با حج به رشته تحریر درآورده، عبارت است از:
یک) جامع الحج
شیخ نجاشی نام این کتاب را در لیست آثار شیخ صدوق آورده و علامه تهرانی هم به آن اشاره کرده است.
علامه تهرانی بار دیگر نام این کتاب را در کنار کتاب های دیگر مربوط به حج آورده است.
سخن ایشان به گونه ا ی است که گویا او نیز از فراوانی نگارش های صدوق درباره حج به تعجب درآمده است.
دو) جامع علل الحج
شیخ نجاشی (ابوالعباس احمد بن علی معروف به نجاشی، عالم بزرگ شیعه در علم رجال در نیمه اول قرن پنجم هجری و از جمله شاگردان شیخ صدوق و شیخ مفید بوده است ) در فهرست تألیفات شیخ صدوق، نام این کتاب را آورده است. و همچنین شیخ آقا
بزرگ تهرانی هم از آن یاد کرده است. یکبار دیگر تحت عنوان «کتاب علل الحج» هم از این کتاب یادی به میان آمده است.
شیخ صدوق در «کتاب من لایحضره الفقیه» بابی را با عنوان «باب علل الحج» منعقد ساخته است. در ابتدای همین باب از کتاب جامع علل الحج یاد کرده و گفته است: «قَالَ الشَّیْخُ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ رَحِمَهُ اللَّهُ: قَدْ أَخْرَجْتُ أَسَانِیدَ الْعِلَلِ الَّتِی أَنَا ذَاکِرُهَا عَنِ النَّبِیِ(صلی الله علیه و آله) وَ عَنِ الأَئِمَّهِ: فِى کِتَابِى جَامِعِ عِلَلِ الْحَجِّ»
همچنین شیخ طوسی در الفهرس و ابن شهرآشوب در معالم العلماء از این کتاب با عنوان «علل الحج» یاد کرده ا ند.
نویسنده در این باب، به بیان بیست و هفت حدیث در علل معارف و مناسک مربوط به حج پرداخته است. از علت نام گذاری کعبه و بیت ا لله الحرام و صفا و مروه تا بیان علّت قربانی کردن در عید قربان در این باب آمده است. علاوه بر ایراد احادیث در این بخش، توضیحات و بیان هایی از قلم مؤلف در بین روایات آمده که بر غنای مطالب افزوده است.
سه) جامع تفسیر المنزل فی الحج
شیخ صدوق خود، این کتاب را تفسیر المنزل فی الحج دانسته؛ چنان که گفته است:
«قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ رَحِمَهُ اللهُ هَذِهِ الأَخْبَارُ کُلُّهَا مُتَّفِقَهٌ غَیْرُ مُخْتَلِفَهٍ وَ التَّفَثُ مَعْنَاهُ کُلُّ مَا وَرَدَتْ بِهِ هَذِهِ الأَخْبَارُ وَ قَدْ أَخْرَجْتُ الأَخْبَارَ فِی هَذَا الْمَعْنَی فِى کِتَابِ تَفْسِیرِ الْمُنْزَلِ فِی الْحَجِّ».
ولی شیخ نجاشی نام این کتاب را «کتاب جامع تفسیر المنزل فی الحج» ذکر کرده است.
علامه تهرانی هم، عنوان نجاشی را پذیرفته و نقل کرده است.
چهارم جامع الفضل الکعبه و الحرام
نام این کتاب نیز در لیست آثار شیخ صدوق در رجال نجاشی آمده و شیخ آقابزرگ تهرانی هم آن را به عنوان کتابی از صدوق شناخته است. در «کتاب من لایحضره الفقیه» هم بابی با عنوان «الکعبه و فضلها و فضل الحرم» وجود دارد که نویسنده در آن، ده ها حدیث را در این موضوع روایت کرده است.
پنج) جامع آداب المسافر للحج
شیخ صدوق در این کتاب به بیان آداب مسافر در سفر معنوی حج پرداخته است. اینکه مسافر حج، سفرش را چگونه آغاز کند و چگونه آن را به پایان برساند. شیخ نجاشی در لیست آثار شیخ صدوق ، نام این کتاب را ذکر کرده، و علامه تهرانی نیز آن را جزو تألیفات صدوق دانسته است. برخی از منابع، از این کتاب با لفظ «آداب المسافر للحج» یاد کرده ا ند، نه «أدب المسافر».
صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه هم ابواب متعددی را درباره سفر و آداب آن سامان داده که میتوان فصل ها و محتوای کتاب مورد نظر را شبیه این بخش دانست.
شش) جامع فرض الحج و العمره
مرحوم نجاشی از این کتاب نام برده و علامه آقابزرگ تهرانی آن را در شمار آثار شیخ صدوق دانسته است. صدوق در کتاب علل الشرائع، باب یکصد و چهل و دوم را با عنوان عله وجوب الحج و الطواف بالبیـت و… سامان داده است.
در کتـاب عیـون أخبـار الرضا(علیه السلام) نیز صفحاتی از باب سی و دوم را به علت تشریع الحج و مناسکه اختصاص داده است.
هفت) جامع فقه الحج
نام این کتاب نیز مانند بخش قابل توجّهی از آثار شیخ صدوق، فقط در رجال نجاشی ذکر شده است.
صدوق در کتاب بزرگ فقهی خود، کتاب من لایحضره الفقیه بیشتر مباحث فقهی حج را وارد ساخته است.
هشت) أدعیه الموقف
نامی که شیخ صدوق بر این کتاب نهاده و از آن یاد کرده، «دعاء الموقف» است، ولی شیخ نجاشی آن را با عنوان کتاب أدعیه الموقف خوانده است.
صدوق نام این کتاب را در برخی متون آورده است. در کتاب المقنع درباره عرفات و دعا در روز عرفه سخن گفته و خواننده را به کتاب دعاء الموقف ارجاع میدهد. او می گوید: «فإنّه یوم دعاء و مسأله و اعمل بما فی کتاب «دعاء الموقف» من الدعاء، و التحمید، و التهلیل و الصلاه علی النبى و آله صلّی الله علیه و آله و سلّم، و جمیع ما فیه».۳۴
در کتاب الهدایه نیز در جایگاه دعا و عبادت روز عرفه، متنی مانند متن بالا را می آورد: «وَ ادْعُ بِمَا فِى کِتَابِ دُعَاءِ الْمَوْقِفِ مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّحْمِیدِ وَ الدُّعَاءِ إِنْ شَاءَ الله».
شیخ صدوق در شرح اعمال عرفات و روز عرفه در «کتاب من لایحضره الفقیه»، فصلی را با عنوان «دعاء الموقف» ایراد کرده است.
در پایان این فصل خواننده کتاب را به مطالعه و استفاده از کتابی با همین نام توصیه کرده است و مرقوم داشته است :
«قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ ـ رَحِمَهُ اللهُ ـ هَذَا الدُّعَاءُ تَامٌ کَافٍ لِمَوْقِفِ عَرَفَهَ وَ قَدْ أَخْرَجْتُ دُعَاءً جَامِعاً لِمَوْقِفِ عَرَفَهَ فِى کِتـَابِ دُعَاءِ الْمَوْقـِفِ، فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یـَدْعُوَ بِهِ دَعـَا بِهِ إِنْ شَاءَ اللهُ تَعَالَی».
نه) کتاب القربان
شیخ نجاشی، این کتاب را در شمار تألیفات شیخ صدوق ذکر کرده و شیخ آقابزرگ تهرانی نیز در الذریعه در دو جایگاه از آن نام برده است.
صدوق در کتاب علل الشرائع، باب یکصد و هفتاد و هشتم را با عنوان «علّه الأضحیه» منعقد ساخته و روایاتی را نقل کرده است.
صدوق ابواب بعدی را تا باب یکصد و هشتاد و هفتم، مرتبط با قربانی حج سامان داده است.
در کتاب من لایحضره الفقیه نیز بابی با عنوان «الأضحیه و فضلها» و ابواب دیگری را با عناوین ایام النحر، باب الأضاحی و دهها مطلب مرتبط دیگر با قربانی را وارد ساخته است.
ده) کتاب المدینه وزیاره قبر النبیّ والأئمه:
نام این کتاب در لیست آثار شیخ صدوق در رجال نجاشی آمده است.
صدوق فصلی از کتاب الهدایه را با همین موضوع تدوین کرده و آن را باب «زیاره قبر النبیّ(صلی الله علیه و آله) و قبور الأئمه: بالمدینه» نام نهاده است.
وی در ابواب مرتبط با حج، در باب «الإبتداء بمکه و الختم بالمدینه» در توضیح احادیثی که ابتدای سفر حج را به مکه و پایان سفر را به مدینه افضل دانستند، گفته است: این احادیث مربوط به کسی است که مختار است به هر یک از این دو شهر آغاز کند. اما آنکس که بر سر یکی از این دو راه است و چاره ا ی جز رفتن در آن راه را ندارد، مشمول این حدیث نمی شود. کسی که بر سر راه مدینه است، برایش جایز نیست که زیارت قبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اتیان مشاهد مشرفه را رها کند؛ چه بسا دیگر نتواند به مدینه برگردد. پس برای او بهتر است که از مدینه آغاز کند. و این معنای حدیثی است که آغاز سفر از مدینه را برتر می د اند.
صدوق فصل های دیگری از کتاب من لایحضره الفقیه را هم، مرتبط با عنوان کتاب مورد نظر منعقد ساخته است. این فصل ها عبارت ا ند از: تحریم المدینه و فضلها، اتیان المدینه، اتیان المنبر، الصوم بالمدینه والاعتکاف بها، زیارت فاطمه الزهراء، اتیان المشاهد و قبور الشهداء، تودیع قبر النبیّ(صلی الله علیه و آله) …
یازده) کتاب جامع نوادر الحج
از شیوه‌های مشهور در نگارش کتاب‌های حدیثی از دوران صدوق و پیش و پس از آن، نوادر نویسی است. این کتابها که با نام نوادر و النوادر شناخته می‌شود، نظم وسیاق خاص خود را داشته و به نوادر احادیث در هر موضوع می‌پردازد.
صدوق شش کتاب از تألیفات خود را به این شیوه نگارشی ویژه ساخته است که عبارت ا ند از: «کتاب نوادر الصلاه»، «نوادر الطب»، «نوادر الفضائل»، «نوادر النوادر»، «نوادر الوضوء»، «جامع نوادر الحج». شیخ نجاشی نام این کتاب را در فهرست تألیفات صدوق آورده است.
شیخ صدوق در کتاب الحج، از مجموعه بزرگ کتاب من لایحضره الفقیه، فصلی را با نام «نوادر الحج» منعقد ساخته و در ذیل پانزده موضوع فرعی ، احادیث نادر را آورده است. وی در پایان این فصل از کتابش با همین نام یاد کرده، میگوید: «و قد أخرجت هذه النوادر مسنده مع غیرها من النوادر فی کتاب جامع نوادر الحج».
دوازده) کتاب مسائل الحج
المسائل، عنوان تعدادی از کتاب‌های شیخ صدوق است که غالباً در موضوع فقه نگاشته است. چنان که از نام کتاب پیداست، این کتابها مجموعه مسائلی است که همراه با پاسخ‌هایشان به صورت کتاب تدوین شده است. بخشی از آثار شیخ صدوق که به پانزده اثر می رسد، با این عنوان ارائه شده که در پی می‌آید:
«کتاب المسائل، مسائل الحج، مسائل الحدود، مسائل الخمس، مسائل الدیات، مسائل الرضاع، مسائل الزکاه، مسائل الصلاه، مسائل الطلاق، مسائل العقیقه، مسائل المواریث، مسائل النکاح، مسائل الوصایا، مسائل الوضوء، المسائل الوقف».
شیخ نجاشی از این کتاب در لیست نوشته های شیخ صدوق نام برده است.
بر این پایه در می یابیم که شیخ المحدثین نقش بارز و برجسته ای در بیان موضوعات مرتبط با حج داشته است و اگر خدمات وی به جامعه اسلامی را محدود به همین امر هم بدانیم وی منشا خدمات بسیاری شده است.
